Ý thức quốc gia - dân tộc của cư dân vùng biên giới được thể hiện qua hai khía cạnh chính là nhận thức về các thành tố cơ bản, mang giá trị biểu tượng của quốc gia - dân tộc, cùng các hành vi hay hành động ứng xử thực tế đối với các thành tố đó. Nhận thức và các hành động ứng xử này phụ thuộc vào nhiều yếu tố, như điều kiện tự nhiên liên quan đến đường biên, cột mốc
dân cư, dân tộc, dân trí, công tác tuyên truyền, giáo dục, quan hệ giữa hai quốc gia... Nhận thức và các hành động ứng xử có ảnh hưởng lớn đến sự ổn định của an ninh và sự phát triển của vùng biên giới. Bài viết này1 phân tích ý thức quốc gia - dân tộc của các tộc người Hmông, Tày, Nùng và Lô Lô ở vùng biên giới Việt Nam - Trung Quốc thuộc địa bàn tỉnh Hà Giang, thể hiện qua các hành động thực tế của đồng bào đối với một số yếu tố cùng một số mặt nổi bật nhất ở vùng biên giới.